امکان ذاتی و امکان وقوعی

🔊 فرهنگ نامه صوتی اصول فقه
🔹 شناسه موضوعی: فرق شناسی یکم
⏪ عنوان: امکان ذاتی و امکان وقوعی
🎤 نام استاد: سیّد رسول موسوی تهرانی(رحمه الله)
🗓 شناسه درس: رسائل 4-57
🗓 تاریخ درس: 2-11-1379
👈 ارجاع مرتبط:

📝 توضیح مرتبط: فروق اصولی یکم

✅ تهیه و تولید: علی اکبر هلالی

 

💠 دانش نامه تخصصی اصول فقه
🔸 شناسه موضوعی: فروق اصولی یکم
⏪ عنوان: امکان ذاتی و امکان وقوعی و فرق آن دو

🔊 صوت مرتبط: فرق شناسی یکم

✍️تحقیق و تنظیم: محسن مقدس زاده و علی اکبر هلالی

📄 تبیین بحث:
چنان که مستحضرید دومین مقصد از مقاصد سه گانه کتاب «فرائد الاُصول» در بردارنده مجموعه مباحثی پیرامون «ظن« و حجیّت آن است .
شیخ انصاری (قدس سره) قبل از ورود به بحث ظنون معتبره و ادلّه حجیّت آنها، دو مقام مطرح می کند: یکی امکان تعبّد به ظن، و دیگری وقوع تعبّد به ظن.
به همین مناسبت حضرت استاد(رحمه الله) از باب مقدمهّ اندکی در باره «امکان» و اقسام آن سخن گفته اند.
«امکان» در یک تقسیم بر دو قسم است: یکی «امکان ذاتی»، و دیگری «امکان وقوعی».

تعریف «امکان ذاتی»
 «امکان ذاتی» یعنی چیزی که ذاتاً نه اقتصای وجود در آن است و نه اقتصای عدم؛ مثل ممکنات، امکان ذاتی در مقابل «امتناع ذاتی» است؛ مثل اجتماع نقیضین..  
شایان ذکر است که «امکان ذاتی» اصطلاح فلسفی است  که در علم اصول از آن به «امکان تکوینی» تعبیر می شود، ولی اصطلاح اصولی آن متداول نیست و بیشتر اصطلاح فلسفی آن به کار برده می شود.

تعریف «امکان وقوعی»
 «امکان وقوعی» یعنی چیزی که علاوه بر امکان ذاتی، این ویژگی را داشته باشد که از تحقّق و وقوعش در خارج محالی لازم نیاید، امکان وقوعی در مقابل «امتناع وقوعی» اقرار می گیرد و آن وقتی است که وقوع شیء مورد نظر، مستلزم محال باشد.  
شایان ذکر است که «امکان وقوعی» اصطلاح فلسفی است  که در علم اصول از آن به «امکان تشریعی» تعبیر می شود، ولی اصطلاح اصولی آن متداول نیست و بیشتر اصطلاح فلسفی آن به کار برده می شود.

📚 مصادر:
برای اطلاع بیشتر بنگرید: رسائل میرزای قمی ج 1، ص85 و 86 ؛ و کتاب التعریفات، ص 93 ، ماده «امکان»؛ و المعجم الفلسفی ج 1 ، ص 134 – 136 ؛ و الوسائل إلی غوامض الرسائل ج 1، ص 13 و 14.

فرق اصل و دلیل

🔊 فرهنگ نامه صوتی اصول فقه
🔹 شناسه موضوعی: فرق شناسی دوم
⏪ عنوان: فرق اصل و دلیل
🎤 نام استاد: سیّد رسول موسوی تهرانی(رحمه الله)
🗓 شناسه درس: رسائل 1032
🗓 تاریخ درس: 15/11/1381
👈 ارجاع مرتبط:

📝 توضیح مرتبط: فروق اصولی دوم

✅ تهیه و تولید: علی اکبر هلالی

 

💠 دانش نامه تخصصی اصول فقه
🔸 شناسه موضوعی: فروق اصولی دوم
⏪ عنوان: فرق اصل و دلیل

🔊 صوت مرتبط: فرق شناسی دوم

✍️تحقیق و تنظیم: محسن مقدس زاده و علی اکبر هلالی

📄 تبیین بحث:
در ابتدا باید دانست که مراد از دلیل، دلیل قطعی (علمی) مانند خبر متواتر، و دلیل ظنی معتبر(اماره) مانند خبر واحد ثقه است.
و مراد از اصل- که به منظور تعیین وظیفه عملی مکلف در حالت شک به کار می رود- اصول چهار گانه برائت و تخییر و اشتغال(احتیاط) و استصحاب است.
اکنون باید دانست که طبق بیانات حضرت استاد(رضوان الله علیه) بین «اصل» و «دلیل» سه تفاوت اساسی وجود دارد.

تفاوت اول: دلیل ناظر به واقع است، ولی اصل ناظر به ظاهر است. مثلاً اگر دلیل(خبر واحد ثقه) بیاید که توتون حلال است، این حلیّت، حلّیت واقعی است، ولی اگر با أصالة البرائة گفتیم که توتون حلال است، این حلیّت، حلّیتت ظاهری است.

تفاوت دوم: دلیل لوازم عقلی و عادی را ثابت می‌‌کند ،ولی اصل لوازم عقلی و عادی را ثابت نمی‌کند. مثلاً زیدی که پنج سالش بود و الان بیست سال گذشته اگر دو شاهد عادل (دلیل) گفتند زید زنده است، می‌توانیم بگوییم حالا که زنده است پس محاسن هم دارد یا متحیز است(مکانی را هم اشغال کرده) ولی اگر با استصحاب (اصل) گفتیم زید زنده است، نمی‌توانیم بگوییم محاسن هم دارد یا متحیز است.

تفاوت سوم: موضوع دلیل لابشرط است ولی موضوع اصل بشرط شیء است. مثلاً توتونی که مشتبه الحکم است و نمی‌دانیم حلال است یا حرام؛ این توتون بذاته (لابشرط از علم و جهل ما) موضوع حرمت است (دلیل) ولی بشرط کونه مشکوکاً موضوع حلیّت است(اصل).

نتیجه کاربردی:
در پرتوی آنچه گذشت به دست می آید که دلیل با اصل هیچ وقت با هم  تعارض نمی کنند؛ چرا که موضوعشان با هم فرق می‌کند و در تعارض وحدت موضوع لازم است، ولی دلیلین و اصلین ممکن است با هم تعارض کنند.

📚 مصادر:
شیخ انصاری (قدس الله نفسه الزکیّه) بحث از اصل و دلیل و فرق بین آن ها را در چند جای کتاب رسائل مطرح نموده است از جمله:
(1)  ابتدای مبحث برائت فرائد الاُصول ج 4، ص 10و11.
(2)  مبحث استصحاب فرائد الاُصول ج3، ص 2243و 318و319.
(3)  ابتدای مبحث تعادل و تراجیح فرائد الاُصول ج 4،ص 11و12.

فرق بین قرآن و حدیث قدسی

🔊 فرهنگ نامه صوتی اصول فقه
🔹 شناسه موضوعی: فرق شناسی سوم
⏪ عنوان: فرق بین قرآن و حدیث قدسی
🎤 نام استاد: سیّد رسول موسوی تهرانی(رحمه الله)
🗓 شناسه درس: رسائل 1-080
🗓 تاریخ درس: 8-12-1379
👈 ارجاع مرتبط: فرائد الأُصول ج1،ص 140 عند قوله: «قال في الحدیث القدسي...».

📝 توضیح مرتبط:  فروق اصولی سوم

✅ تهیه و تولید: علی اکبر هلالی

 

💠 دانش نامه تخصصی اصول فقه
🔸 شناسه موضوعی: فروق اصولی سوم
⏪ عنوان: فرق بین قرآن و حدیث قدسی

🔊 صوت مرتبط: فرق شناسی سوم

✔️منبع: الوسائل إلی غوامض الرسائل ج 2، ص

📄 تبیین بحث
الفرق الأوّل بين القرآن و الحديث القدسيّ ـ بعد اشتراكهما في كونهما كلام اللّه‏ تبارك و تعالى ـ هو: أنّ القرآن هو المنزل للتحدّي و الإعجاز، بخلاف الحديث القدسيّ(1) . 
    و الفرق الثاني: أنّ القرآن عَرَفه النبيّ صلى‏الله‏عليه‏و ‏آله‏وسلم بالاستماع والحديث القدسيّ بالإلهام . 
    قال الطريحيّ رحمه‏الله في مجمع البحرين: « القرآن مختصّ بالسماع من الروح الأمين، و الحديث القدسيّ قد يكون إلهاماً أو نَفَثاً في الروح أو نحو ذلك ، و إنّ القرآن مسموعٌ بعبارةٍ بعينها وهي المشتملة على الإعجاز بخلاف الحديث القدسيّ» (2). 

📚 مصادر:
(1)  قاله المحقّق القميّ(رحمه الله) في القوانین ج 1، ص 409.
(2)  مجمع البحرین ج 2، ص 590، ذیل الفوائد المذکورة في خاتمة الکتاب، الفائدة1.

فرق ویل و ویح

🔊 فرهنگ نامه صوتی اصول فقه
🔹 شناسه موضوعی: فرق شناسی چهارم
⏪ عنوان: فرق ویل و ویح
🎤 نام استاد: سیّد رسول موسوی تهرانی(رحمه الله)
🗓 شناسه درس: رسائل 1- 080
🗓 تاریخ درس: 8- 12- 1379
👈 ارجاع مرتبط: فرائد الأُصول جج1، ص141 عند قوله علیه السلام: «ویکک...»،  و ص142 عند قوله علیه السلان: «ویحک...».

📝 توضیح مرتبط: فروق اصولی چهارم

✅ تهیه و تولید: علی اکبر هلالی

 

💠 دانش نامه تخصصی اصول فقه
🔸 شناسه موضوعی: فروق اصولی چهارم
⏪ عنوان: فرق ویل و ویح

🔊 صوت مرتبط: فرق شناسی چهارم

✔️منبع: الوسائل إلی غوامض الرسائل ج 2، ص

📄 تبیین بحث:
وَ في مُرسَلَةِ شعیبِ بنِ أنَسٍ، عَن أبي عَبدِ اللّهِ عَلَيهِ السَّلام، أنَّهُ قالَ لِأبي حَنيفَةَ: «أنتَ فَقيهُ أهلِ العراقِ؟ قالَ: نَعَم، قالَ: فَبِأيِّ شَي‏ءٍ تُفتيهِم؟ قالَ: بِكِتابِ اللّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ صَلَّى اللُّهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ، قالَ عَلَیهِ السَّلام: يا أبا حَنيفَةَ، تَعرِفُ كِتابَ اللّهِ حَقَّ مَعرِفَتِهِ، وَ تَعرِفُ النّاسِخَ مِنَ المَنسُوخِ؟ قالَ: نَعَم، قالَ عَلَيهِ السَّلام: يا أبا حَنيفَةَ، لَقَدِ ادَّعَيتَ عِلماً! وَيلَكَ، ما جَعَلَ اللّهُ ذلِكَ إلّا عِندَ أهلِ الكِتابِ الَّذينَ اُنزِلَ عَلَيهِم، وَيلَكَ، ما هُوَ إلّا عِندَ الخاصِّ مِن ذُرِّيَةِ نَبِيِّنا صَلَّى اللّهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ، وَ ما وَرَّثَكَ اللّهُ مِن كِتابِهِ حَرفاً»(1).

وَ في رِوايَةِ زَيدِ الشَّحّامِ، قالَ: «دَخَلَ قَتادَةُ عَلى أبي جَعفَرٍ عَلَيهِ السَّلام، فَقالَ لَهُ: أنتَ فَقيهُ أهلِ البَصرَةِ؟ فَقالَ: هكَذا يَزعُمُونَ، فَقالَ عَلَيهِ السَّلام: بَلَغَني أنَّكَ تُفَسِّرُ القُرآنَ، قالَ: نَعَم ...»- إلى أن قالَ -: «يا قَتادَةُ، إن كُنتَ قَد فَسَّرتَ القُرآنَ مِن تِلقاءِ نَفسِكَ فَقَد هَلَكتَ وَ أهلَكتَ، وَ إن كُنتَ قَد فَسَّرتَ مِنَ الرِّجالِ فَقَد هَلَكتَ وَ أهلَكتَ، يا قَتادَةُ وَیحَکَ، إنَّما يَعرِفُ القُرآنَ مَن خُوطِبَ بِهِ»(2)".
اعلم أنّ سيبويه فقد ادّعى أنّ کلمة «الویل» و «الویح» بمعنى واحد إلاّ أنّ «الويل» يقال لمن وقع في الهلكة، و «الويح» يقال لمن كان مُشرفاً بالهلكة(3) ، و لعلّه الصواب بقرينة المقام، وعليه فكلٌّ من الخبيثين المذكورين قد ذمّهما الإمام عليه‏السلام إلاّ أنّ ذمّ قتادة كان أخفّ(4) من ذمّ أبي حنيفة(5) بلحاظ رعايته الأدب لِمحضره عليه‏السلام .
و قد ادّعی الطريحيّ أنّ «الویح» كلمة «الرحمة» وعليه فهي اسم فعل معناه الترحّم للضعيف، مقابل «الويل» التي كلمة «العذاب»(6)  

📚 مصادر:
(1)  وسائل الشیعة ج 18، ص29و30، الباب 6 من أبواب صفات القاضي، الحدیث 27.
(2)  وسائل الشیعة ج 18، ص 136، الباب 13 من أبواب صفات القاضي، الحدیث 25.
(3)  الکتاب ج 1، ص 381و395 ؛ ج4، ص 516، و تهذیب اللغة ج 5، ص 294، مادّة «ویح»(نسبه إلی إسحاق القرج و الخلیل و الیزیدي)، و الغریبن في القرآن و الحدیث ج 6،ص 2042، مادّة «ویح» و «ویل»، و معجم الفروق اللغویّة ، ص 579، الرقم2345، ذیل عنوان « الفرق بین ویح و ویل».
(4)  حیث قال: « هكَذا يَزعُمُونَ».
(5)  حیث قال: «نَعَم».
(6)  مجمع البحرین، مادّة «ویح».

فرق انسداد کبیر و انسداد صغیر

🔊 فرهنگ نامه صوتی اصول فقه
🔹 شناسه موضوعی: فرق شناسی پنجم
⏪ عنوان: فرق انسداد کبیر و انسداد صغیر
🎤نام استاد: سیّد رسول موسوی تهرانی(رحمه الله)
🗓 شناسه درس: رسائل 3-104
🗓 تاریخ درس: 9-2-1380
👈 ارجاع مرتبط: فرائد الأُصول ج1، ص173 عند قوله: «فإنّ المشهور کونه من الظنون الخاصّة التي ثبتت حجیتها مع قطع النظر عن انسداد باب العلم ...».

📝 توضیح مرتبط: فروق اصولی پنجم

✅ تهیه و تولید: علی اکبر هلالی

 

💠 دانش نامه تخصصی اصول فقه
🔸 شناسه موضوعی: فروق اصولی پنجم
⏪ عنوان: فرق انسداد کبیر و انسداد صغیر

🔊 صوت مرتبط: فرق شناسی پنجم

✔️تحقیق و تنظیم: استاد سعید عرفانیان

📄 تبیین بحث
انسداد دو قسم است: انسداد کبیر و انسداد صغیر.
1. اگر انسداد را نسبت به احکام ملاحظه کنید و بگویید: باب علم نسبت به احکام شرعیّه برای ما مسدود است، این انسداد کبیر است (هر وقت متعلّقِ انسداد احکام شد، می‌‏شود انسداد کبیر).
2. انسداد نسبت به غیراحکام انسداد صغیر است (در انسداد صغیر پای احکام توی کار نیست)؛ مثل باب علم به تفاصیل لغات و علم به احوال رُوات که برای ما مجهول است و علم 100%  نداریم که آن آقا فاسق است و آن آقا عادل. یا مثل علم به مرادات متکلّم که غالباً برای ما مسدود است و وقتی کسی می‌‏گوید: «رأیتُ أسدًا» علم 100% نداریم که مرادش حیوان مفترس است.1️⃣
👈میرزای قمی انسداد کبیری است؛ چرا که می‌‏گوید: 1. احکامی هست. 2. آن احکام را از ما می‌‏خواهند. 3. باب علم به احکام شرعیّه هم برای ما مسدود است... .
👈دلیل اعتبار ظنون مطلقه انسداد کبیر است، امّا دلیل اعتبار ظنون خاصّه انسداد کبیر نیست (حجّیّت ظنون خاصّه با قطع نظر از انسداد باب علم در احکام شرعیّه بررسی می‌شود).2️⃣

پانوشت‌ها:
1️⃣ حاصل الفرق بين الانسداد الكبير والانسداد الصغير هو: أنّ مقدّمات الانسداد الكبير إنّما تجري في نفس الأحكام ليُستنتَج منها حجّيّة مطلق الظنّ فيها، وأمّا مقدّمات الانسداد الصغير فهي إنّما تجرى في بعض ما يتوقّف عليه استنباط الحكم من الرواية من إحدى الجهات الأربع المتقدّمة ليستنتج منها حجّيّة مطلق الظنّ في خصوص الجهة التي انسدّ باب العلم فيها. [فوائد الأُصول 3: 197، ولاحظ: منتهى الأُصول 2: 85؛ أُصول الفقه 3: 31]
2️⃣ نکتۀ مهمّی که نباید از آن غفلت کرد تذکّر مرحوم نایینی است که: إنّ انسداد باب العلم في بعض الموضوعات التي يتوقّف عليه العلم بالحكم إن أوجب انسداد باب العلم في معظَم الأحكام بحيث استلزم منه الخروج عن الدين أو العسر والحرج عند إعمال الأُصول النافية أو العمل بالاحتياط فهو يرجع إلى الانسداد الكبير؛ كما لو فُرض انسداد باب العلم بوثاقة الرواة وانحصر الطريق بالظنون الحاصلة من توثيقات أهل الرجال؛ فإنّ انسداد باب العلم في ذلك يوجب انسداد باب العلم في معظَم الأحكام؛ لأنّ غالب الأحكام إنّما تثبت بأخبار الآحاد، فانسداد باب العلم بوثاقة الرواة يستلزم انسداد باب العلم في معظَم الأحكام ويرجع إلى الانسداد الكبير [فوائد الأُصول 3: 143 ـ 144].

فرق تقریر در اجماع و تقریر در سنت

🔊 فرهنگ نامه صوتی اصول فقه
🔹 شناسه موضوعی: فرق شناسی ششم
⏪ عنوان: فرق تقریر در اجماع و تقریر در سنت
🎤 نام استاد: سیّد رسول موسوی تهرانی(رحمه الله)
🗓 شناسه درس: رسائل 1-116
🗓 تاریخ درس: 8-3-1380
👈 ارجاع مرتبط: فرائد الأُصول ج1، ص 188 عند قوله: «  أو التقریر کما عن بعض المتأخرین...».
✅ تهیه و تولید: علی اکبر هلالی

فرق تخصیص و تخصّص

🔊 فرهنگ نامه صوتی اصول فقه
🔹 شناسه موضوعی: فرق شناسی هفتم
⏪ عنوان: فرق تخصیص و تخصّص
🎤 نام استاد: سیّد رسول موسوی تهرانی(رحمه الله)
🗓 شناسه درس: رسائل 1-93
🗓 تاریخ درس: 25-1-1380
👈 ارجاع مرتبط: فرائد الأُصول ج1، ص 159 عند قوله رحمه  الله: «من باب التخصیص ، بل من باب التخصّص...».
✅ تهیه و تولید: علی اکبر هلالی

روایت اصطلاحی و غیر اصطلاحی و فرق آن دو

🔊 فرهنگ نامه صوتی اصول فقه
🔹 شناسه موضوعی: فرق شناسی هشتم 
⏪ عنوان:روایت اصطلاحی و غیر اصطلاحی و فرق آن دو
🎤 نام استاد: سیّد رسول موسوی تهرانی(رحمه الله)
🗓 شناسه درس: رسائل 1-137
🗓 تاریخ درس: 25-7-1380
👈 ارجاع مرتبط: فرائد الأُصول ج1،ص 219 عند قوله«و روایة ما عدا قول المعصوم و نحوه من سائر ما نضمّنه الأخبار، کالأسئلة التي تعرف منها أجوبته...».
✅ تهیه و تولید: علی اکبر هلالی

اختلاف امامیه و عامه در باب وجه حجیت اجماع و ادله آن

🔊 فرهنگ نامه صوتی اصول فقه
🔹 شناسه موضوعی: فرق شناسی نهم 
⏪ عنوان: اختلاف امامیه و عامه در باب وجه حجیت اجماع و ادله آن
🎤 نام استاد: سیّد رسول موسوی تهرانی(رحمه الله)
🗓 شناسه درس: رسائل 2-124
🗓 تاریخ درس: 31-6-1380
 👈 ارجاع مرتبط: فرائد الأُصول ج1، ص 184عند قوله(رحمه الله): «الأمر الثاني: أنّ الإجماع في مصطلح الخاصّة، بل العامّة – الذین هم الأصل له و هو الأصل لهم- ...».

✅ تهیه و تولید: علی اکبر هلالی

فرق مشتق اصولی و مشتق نحوی

🔊 فرهنگ نامه صوتی اصول فقه
🔹 شناسه موضوعی:  فرق شناسی دهم
⏪ عنوان: فرق مشتق اصولی و مشتق نحوی
🎤 نام استاد: سیّد رسول موسوی تهرانی(رحمه الله)
🗓 شناسه درس: کفایه 1-57
🗓 تاریخ درس: 26-10-1383
👈 ارجاع مرتبط: کفایة الأُصول ص 38 خند قوله رحمه الله: «أنّ المراد بالمشتق هاهن[أي: في علم الأُصول] لیس مطلق المشتقات، بل خصوص ما فیما بجري منها علی الذوات...».
✅ تهیه و تولید: علی اکبر هلالی